सुसेली: सुसेली तपाई हामीहरू माझबाट जन्म लिएको एउटा विधा हो । जब हामीहरूले ५+७+५ को त्रिपदीय नेपाली लोक लय तथा भाकामा नेपाली पनमा सिर्जना, वाचन तथा गायन गरि रहेका छौं भने यसलाई किन विदेशी नाम बाट रचना वा वाचन गर्ने ? आफ्नै मौलिक, पौराणिक तथा ऐतिहासिक लोक लयमा आधारित आफ्नै नाम किन नदिने ? यिनै प्रश्नहरूको जवाफमा “सुसेली” को जन्म भएको छ ।
यो विधामा अरू कुनै विधाका नियमहरू लागू हुदैनन् र कुनै निस्चत भाव आउनु पर्छ भन्ने पनि हुदैन । सिर्फ पहिलो हरफ पाँच अक्षरमा, दोस्रो हरफ सात अक्षरमा र तेस्रो हरफ पाँच अक्षरमा (५+७+५) हुनुपर्छ र नेपाली लोकलयमा गाउन मिल्ने अर्थपूर्ण हुनुपर्छ । अनुप्रास नमिल्दा पनि गाउन मिल्ने हुनुपर्छ र जे जस्तो भावमा लेख्दा फरक पर्दैन । व्याख्या र नियमहरू सहितको पुस्तक “त्रिनेत्र” बृहत् सुसेली काव्य प्रकाशित भैसकेको छ ।
अहिलेलाई यी कुराहरूमा ध्यान दिउँ ।
१. सुसेली तीन हरफको बनाउनुपर्दछ ।
२. पहिलो हरफ पाँच अक्षरको हुनुपर्दछ ।
जस्तै : शुभकामना,
३. दोस्रो हरफ सात अक्षरको हुनुपर्दछ ।
जस्तै : पूरा गरौँ नेता ज्यू
४. तेस्रो हरफ पाँच अक्षरको हुनुपर्दछ ।
जस्तै : हाम्रा चाहना ।
यसरी पाँच, सात र पाँच गरी तीन हरफमा जम्मा सत्र अक्षरको एउटा हाइकु जस्तै सुसेली बन्दछ । मुक्तकमा जस्तै सुसेलीमा पनि पहिलो लाइनले कुराको उठान गर्नुपर्यो । दोस्रोले पुष्टि वा बयान र तेस्रोले निचोड वा अन्त्य गर्नुपर्छ ।
५. कुनै पनि सुसेली लेख्दा पहिलो पाँच अक्षरको हरफमा र तेस्रो पाँच अक्षरको हरफमा दोस्रो वा तेस्रो अक्षरमा विश्राम लिन मिल्ने बनाउँदा नेपाली लोकलयमा गाउन मिल्ने सुसेली बन्दछ । अनुप्रास मिलेको हुनु जरुरी हुँदैन ।
जस्तै : पात हल्लायो
हावा चल्यो सिरिरी
मन आनन्द ।
हतार गर्नु
बाटोमा दुर्घटना
निम्त्याउनु हो ।
काव्य सुरिलो
इतिहास बोकेको
हाम्रो सुसेली ।
६. पहिलो, दोस्रो र तेस्रो तिनै हरफको अन्तमा अनुप्रास मिलाउँदा अति सुन्दर गाउन मिल्ने नेपालीपनको सुसेली बन्दछ ।
जस्तैः गयौ छोडेर
मन अन्तै मोडेर
नाता तोडेर ।
उड्छ पुतली
उकाली र ओराली
छर्दै सुसेली ।
शम्भु त्रिनेत्र
अर्पण बेलपत्र
लिला बिचित्र ।
७. पहिलो हरफको अन्त र तेस्रो हरफको अन्तमा अनुप्रास मिलाउँदा झनै राम्रो देखिन्छ ।
जस्तैः रातो रिबन
को छ र मेरो पनि
एक्लो जीवन ।
मेरो आग्रह
नेपाली लोकभाका
गीति सङ्ग्रह ।
विश्वविख्यात
सुसेली नेपालीमा
लय प्रख्यात ।
८. दोस्रो र तेस्रो हरफको अन्तमा अन्त्यानुप्रास मिलाउँदा पनि मीठो स्वरको सुसेली बन्दछ ।
जस्तैः सभापति ज्यू
सम्बोधन ऐजन
मेरो नमन ।
लोक लयमा
गरौँ शब्दचयन
नत्र भएन ।
दुत दैंत्यका
खतरनाक झन
वरिपरि छन् ।
९. सुसेलीको पहिलो र तेस्रो हरफमा दोस्रो अक्षरमा विश्राम लिने र दोस्रो हरफमा तेस्रो वा चौथो अक्षरमा विश्राम लिने गरी रचना गरिएमा स्वरमा गाउन सकिन्छ । अन्त्यानुप्रास मिल्नु जरुरी पर्दैन ।
जस्तै: दाँत ङिचिक्क
ङिच्याउँदै सानिमा
ङिस्स नपर ।
विधा सुसेली
पाँच सात पाँचका
सत्र अक्षर ।
वनपाखाको
विदेशी हैन हाम्रो
लोकभाका हो ।
अहिलेलाई यिनै सामान्य नियममा रहेर:
विधा फरक
लेखौं साथी सुसेली
तीन हरफ ।
हाम्रो सुसेली
पाँच सात पाँचका
सत्र अक्षरी ।
दुर्गा अधिकारी भमरकोटे । सुसेली प्रवर्तक ।
